PRACA SOCJALNA Z RODZINĄ W SYTUACJI ZAGROŻENIA
Dla pełniejszego ujęcia istoty niniejszego zagadnienia niezbędne wydaje mi się krótkie wprowadzenie na temat rodziny jej funkcji oraz czynników powodujących dezintegrację rodziny.
Rodzina od najdawniejszych czasów stanowiła pierwsze i najważniejsze środowisko dla życia i rozwoju człowieka. Spełniała – i nadal spełnia – szereg funkcji: biopsychicznych, ekonomicznych, społeczno – wyznaczających i socjopsychologicznych. Oczywiście nie jest ona tworem wyizolowanym ze środowiska, toteż zmiany zachodzące w społeczeństwie, a spowodowane między innymi postępem nauki, oświaty i techniki, w sposób istotny wpływają na strukturę i działanie rodziny, powodując zmianę hierarchii jej funkcji, zanikanie niektórych, a rozwój innych.
1. Rodzina
Rodzina to podstawowa grupa społeczna, która najsilniej wpływa na ukształtowanie osobowości oraz zachowań człowieka w określonych warunkach społecznych. „Istnienie rodziny związane jest wyraźnie z istnieniem społeczeństwa, w każdym bowiem ze znanych społeczeństw – od najprostszych do najbardziej rozwiniętych – niezależnie od systemu ekonomicznego, społecznego czy kulturowego właśnie rodzina zaspokaja podstawowe potrzeby swych członków”.
Ze względu na charakter więzi łączących jej członków można określić rodzinę jako „zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, powinowactwa lub adopcji”.
W przypadku klasyfikacji form życia rodzinnego należy wyróżnić rodzinę małą, czyli dwupokoleniową, z wyodrębnionym w niej małżeństwem, rodzinę dużą (familię), a także szerszą zbiorowość krewnych.
U podstaw rodziny pełnej występuje małżeństwo, rozumiane w socjologii jako „legalny, względnie trwały związek kobiety i mężczyzny powołany w celu wspólnego pożycia, współpracy dla dobra rodziny, a więc głównie wychowywania dzieci oraz wzajemnej pomocy. W grę wchodzą tu również wzajemne satysfakcje emocjonalne.” Trzeba tu podkreślić, iż obok małżeństw zalegalizowanych, formalnych, występują coraz częściej niezalegalizowane małżeństwa faktyczne, oparte jedynie o prywatną umowę dwóch osób.
Małżeństwo jest trzonem pełnej rodziny małej, która jest „mniej lub bardziej trwałym związkiem męża i żony z dziećmi (lub bez dzieci), albo też związkiem samotnego mężczyzny lub samotnej kobiety z dziećmi” Rodzina mała pełna składa się z małżonków oraz dzieci, natomiast rodzina mała niepełna występuje wtedy, gdy brakuje jednego ze współmałżonków lub nie ma dzieci. Ze względu na ilość potomstwa, rodziny małe dzielą się na małodzietne i wielodzietne.
Z rodziną dużą mamy do czynienia, gdy kilka pokoleń krewnych (co najmniej trzy) żyje pod wspólnym dachem.
2. Funkcje rodziny
Rodzina spełnia szereg różnorodnych zadań. Są one ściśle powiązane ze strukturą rodziny, czyli „układem ról i pozycji społecznych, charakterem oraz konfiguracją stosunków międzyosobniczych”. Jednocześnie wypełniane przez rodzinę funkcje również wpływają silnie na jej strukturę.
Funkcje rodziny dzielą się na:
1) Funkcje biopsychiczne
– funkcja seksualna
– funkcja prokreacyjna
2) Funkcje ekonomiczne
– funkcja materialno – ekonomiczna (podfunkcje: produkcyjna, zarobkowa, gospodarcza, usługowo – konsumpcyjna)
– funkcja opiekuńczo – zabezpieczająca
3) Funkcje społeczno – wyznaczające
– funkcja klasowa
– funkcja legalizacyjno – kontrolna
4) Funkcje socjopsychologiczne
– funkcja socjalizacyjna
– funkcja kulturalna
– funkcja rekreacyjno – towarzyska
– funkcja emocjonalno – ekspresyjna
3. Czynniki powodujące dezorganizację rodziny
Istnieją liczne czynniki, które mają wpływ na funkcjonowanie rodziny. Część z nich działa wzmacniająco na więzi pomiędzy krewnymi, występują jednak także liczne bodźce powodujące dezorganizację tradycyjnie pojmowanej rodziny.
Najczęściej spotykane przyczyny dezorganizacji rodziny to:
1) Alkoholizm i narkomania.
2) Zdrady małżeńskie i rozwody
3) Przemoc w rodzinie.
4) Postępujące procesy industrializacji oraz urbanizacji i wynikające stąd skutki społeczne – powstaje nowa cywilizacja techniczna, która wpływa na zachowanie jednostek i całych grup społecznych. Jak każda sytuacja przejściowa, prowadzi to do zmiany systemu wartości, spustoszenia w świadomości społecznej i zmian w zespole zachowań człowieka. Wszystko to ma wpływ na trwałość rodziny.
5) Rozwój społeczności miejskiej, która sprzyja anonimowości jednostek i rodzin – liczba rozwodów w miastach jest znacznie wyższa niż we wsi Wzrost ruchliwości społecznej – po II wojnie światowej w Polsce nastąpiła aktywizacja ruchliwości społecznej polegającej na awansie całych grup społecznych poprzez zdobycie wykształcenia oraz zmianę miejsca zamieszkania. Proces ten doprowadził do powstania pustki społecznej – grupy odchodziły od swojego pierwotnego środowiska społeczno – moralnego, a jednocześnie nie zdążyły przyjąć norm obyczajowych honorowanych w nowym otoczeniu.
6) Rozwój usług, które mogą zastąpić rodzinę w świadczeniach na rzecz jednostki – dobrze rozwinięta sieć różnorodnych usług (gastronomia, pralnie, itp.) sprzyja łatwiejszemu podejmowaniu decyzji o opuszczeniu rodziny.
7) Oderwanie warsztatu pracy od rodziny oraz podejmowanie przez kobiety pracy poza domem – konsekwencją bywa osłabienie więzi rodzinnej.
8) Spadek znaczenia niektórych funkcji rodziny – im mniej funkcji wypełnianych jest przez rodzinę, tym słabsze więzi rodzinne.
9) Bezrobocie – brak stałych źródeł utrzymania, a co za tym idzie brak poczucia bezpieczeństwa.
10) Wygasanie starych tradycji obyczajowych oraz liberalne podejście do kwestii rozwodów.
11) Spadek liczby dzieci w rodzinie – dzieci są istotnym elementem więzi rodzinnej. Ich brak prowadzi niejednokrotnie do osłabienia wspólnoty rodzinnej oraz rozpadu rodziny.
12) Zanikanie motywacji światopoglądowej – wartości religijne silnie integrują rodzinę (przekonanie o nierozerwalności małżeństwa, konieczność trwania nawet w nieudanym związku). Ich osłabienie sprzyja postawom liberalnym, łatwiejszemu podejmowaniu decyzji o rozwodzie.
13) Brak własnego mieszkania.
14) Choroba jednego ze współmałżonków (choroby psychosomatyczne, nerwice, psychozy)
15) Rozczarowanie w małżeństwie, niespełnienie oczekiwań współmałżonka, niezgodność charakterów, niezgodność poglądów.
16) Rywalizacja między małżonkami.
17) Małżeństwo zawarte z przymusu (np. spowodowane nieplanowaną ciążą).
18) Instrumentalny stosunek do małżeństwa – przedmiotowe traktowanie partnera – współmałżonek jest tylko narzędziem do osiągnięcia jakiegoś celu.
19) Brak określonej roli współmałżonków w rodzinie – brak jasnego określenia obowiązków każdej z osób prowadzi do konfliktów w rodzinie.
20) Niewłaściwa hierarchia ról w rodzinie – najważniejsza rola w małżeństwie to rola męża i żony. W sytuacji gdy rola ta jest zaniedbywana, np. w wyniku przedkładania roli ojca czy matki nad rolę męża lub żony, osłabieniu ulega więź małżeńska.
21) Brak określonego modelu rodziny, który para chce realizować.
22) Brak odpowiedniej edukacji w zakresie życia małżeńskiego i rodzinnego.
4. Interwencja w rodzinie
Do interwencji w rodzinie powinno dojść w sytuacji, gdy nie jest ona w stanie własnymi siłami przezwyciężyć sytuacji kryzysowej, kiedy zaburzona jest jej rola i podstawowe funkcje. Interwencja powinna ograniczać się jednak tylko do niezbędnych form mających na celu przywrócenie równowagi i stabilności wewnątrzrodzinnej oraz uzyskania satysfakcjonujących form relacji ze środowiskiem zewnętrznym. Do interwencji powinno dochodzić przy akceptacji rodziny, poza wyjątkowymi sytuacjami, kiedy jest zagrożone życie i zdrowie członków rodziny.
Niektóre kryzysy w rodzinie mogą wynikać z sytuacji losowych: narodzin dziecka, jego dorastania, opuszczenia domu, śmierci członków rodziny i zazwyczaj nie wymagają pomocy z zewnątrz. Inne wydarzenia losowe jak: utrata pracy, poważna choroba, zachowania patologiczne ( uzależnienie od alkoholu, narkotyków, przemoc w rodzinie), niedostosowanie społeczne członków rodziny mogą powodować zaburzenia ładu i stabilizacji, nieprzewidywalność jutra, nieumiejętność podejmowania decyzji – niszczyć poczucie bezpieczeństwa rodziny. Taka sytuacja wymaga interwencji, ponieważ rodzina nie jest w stanie poradzić sobie ze skutkami powodowanymi wydarzeniami krytycznymi.
W przypadku dzieci dodatkowo należy zwrócić na przejawy kryzysu spowodowane: przemocą fizyczną, psychiczną, wykorzystywaniem seksualnym, niezaspokajaniem potrzeb rozwojowych i szkolnych. Interwencja powinna polegać w takich przypadkach na umożliwieniu rodzinie poradzenia sobie z kryzysem. ”Miarą skuteczności pomocy powinna być:
1. Szybkość interwencji – zanim narosną problemy.
2. Właściwa diagnoza – ustalenie przyczyn kryzysu i określenie jego natury.
3. Adekwatne do potrzeb propozycje form pomocy.
4. Opracowanie działań doraźnych i długofalowych na rzecz rodziny oraz prognoza efektów pomocy.
5. Określenie zakresu pomocy wszystkich służb, instytucji i organizacji wspierających rodzinę ( szkoła, poradnia psychologiczno – pedagogiczna, placówki służby zdrowia, pracownicy socjalni, sądy rodzinne, policja, poradnie odwykowe, urzędy pracy, stowarzyszenia i fundacje” .
Efektem takiej pomocy rodzinie powinna być: poprawa komunikacji, i relacji pomiędzy członkami rodziny; zmiana postaw, nastawień, więzi rodzinnych; przywrócenie funkcji kontrolnych, opiekuńczych; właściwe ukierunkowanie celów, dążeń, pobudzenie aspiracji życiowych; poprawa wizerunku rodziny; podniesienie własnej wartości; danie dzieciom poczucie bezpieczeństwa; oparcie wzajemnych relacji na miłości, autorytecie i zasadach partnerstwa; umiejętność wyrażania potrzeb i uczuć.
5. Przemoc wobec dziecka w rodzinie
Chociaż nadużycia w stosunku do dzieci są często nadal „tematem tabu” to coraz częściej opinia publiczna jest poruszona za pośrednictwem mediów rozmaitymi przejawami patologii rodzinnej w tym zakresie.. Liczba dramatów rozgrywających się w czterech ścianach, i to zarówno w rodzinach z pozoru „normalnych” jak i dysfunkcyjnych, wzrasta. „Fundacja na Rzecz Ochrony Dzieci przed Okrucieństwem szacuje, że przemocy ulega w Polsce ok. 200 tys. Dzieci. Zdaniem lekarzy zjawisko krzywdzenia dzieci dotyczy od 1 do 3% populacji w wieku rozwojowym. Przypadki krzywdzenia dzieci są jednak rzadko rozpoznawane przez lekarzy. Zespoły dziecka maltretowanego diagnozują najczęściej chirurdzy dziecięcy. Rocznie rejestrują oni około 500 przypadków dzieci do lat 15, w tym niemowląt będących ofiarami drastycznej przemocy fizycznej. Mniej widoczne objawy przemocy fizycznej, objawy zaniedbania, krzywdzenia psychicznego i seksualnego pozostają często przez lekarzy niezauważone. Jeżeli weźmie się pod uwagę, że przemoc występuje w 30% ( a więc w niemal jednej trzeciej) polskich rodzin miejskich i w 40% (niemal połowa) rodzin wiejskich, to – jak przyznają sami lekarze – niesłuszne jest pomijanie ewentualnego wpływu przemocy w patogenezie i leczeniu wielu dolegliwości, schorzeń i zaburzeń rozwoju dziecka (…) Z badań przeprowadzonych przez Fundację Dzieci Niczyje wynika, że w 1992 roku wśród 123 tysięcy przebadanych uczniów szkół warszawskich było ponad tysiąc dzieci okrutnie i systematycznie bitych, dwa tysiące krzywdzonych emocjonalnie, cztery tysiące zaniedbanych i ponad sto wykorzystywanych seksualnie” .
Zarząd Międzynarodowych Nauk Medycznych i Światowa Organizacja Zdrowia orzekły, iż „ za maltretowanie dziecka uważa się każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka” . Pojęcia zaś maltretowanie, przemoc, nadużycie i krzywdzenie używane są zamiennie.
Przemoc wobec dzieci można podzielić na:
a) fizyczną (zarówno klapsy jak i dotkliwe pobicie),
b) emocjonalną: „każde upokorzenie dziecka jest formą przemocy emocjonalnej” ,
c)zaniedbywanie dzieci: „zaniedbywanie określane jest jako niezaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka” ,
d)przemoc seksualna
„Światowa Organizacja Zdrowia definiuje przemoc seksualną wobec dziecka jako: nadużywanie dziecka dla uzyskania przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe i starsze” . Inna definicja mówi: „dzieckiem seksualnie wykorzystywanym uznać można każdą jednostkę w wieku wymagającym bezwzględnej ochrony, jeśli osoba dojrzała seksualnie, czy to przez świadome działanie, czy też przez zaniedbywanie swoich społecznych obowiązków, lub obowiązków wynikających ze specyficznej odpowiedzialności za dziecko, dopuszcza do zaangażowania dziecka w jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest zaspokojenie osoby dorosłej” .
Nie ma pojedynczej przyczyny krzywdzenia dzieci, zawsze jest to zbiór czynników , które predystynują do wystąpienia przemocy. Czynniki te utrudniają lub pogarszają u sprawcy kontrolę nad własnymi emocjami. Do takich czynników możemy zaliczyć:
• „doświadczenia przemocy przez rodziców w okresie własnego dzieciństwa;
• doświadczenia deprawacji emocjonalnej w okresie własnego dzieciństwa;
• alkoholizm jednego lub obojga rodziców;
• zaburzenia psychiczne rodziców;
• posiadanie dzieci z różnych związków;
• przewlekła choroba lub inwalidztwo;
• czynniki ekonomiczno-bytowe (przeludnienie, bezrobocie, bieda);
• marginalizacja społeczna i zaburzone interakcje społeczne (ze środowiskiem rodzinnym, sąsiedzkim, zawodowym, lokalnym)” .
W związku z tym przemoc wobec dziecka może być uwarunkowana jednym lub wieloma spośród wyżej wymienionych czynników, które zwykle tkwią w rodzinie dysfunkcjonalnej.
6. Konsekwencje przemocy wobec dzieci
Konsekwencje przemocy wobec dzieci są wielowymiarowe; poprzez objawy somatyczne, psychiczne aż do wpływu na całe późniejsze dorosłe życie.
Badacze zagadnienia wskazują na następujące konsekwencje somatyczne krzywdzenia dzieci:
– uszkodzenia i obrażenia ciała np. ślady uderzeń, ugryzień, oparzeń, duszenia itd.,
– obrażenia narządów wewnętrznych, wylewy krwawe,
– mnogie złamania,
– zgon.
Wyróżnia się też objawy somatyczne niespecyficzne, takie jak: zaburzenia mowy, nietrzymanie moczu i kału, drżenie, wymioty, bóle i zawroty głowy, bóle brzucha i żołądka, brak reakcji na ból. „Bezpośrednimi konsekwencjami przemocy fizycznej są również dysfunkcje psychiczne i behawioralne, jak: brak lub zachwianie potrzeby bezpieczeństwa, brak przynależności uczuciowej do osób najbliższych, obniżona samoocena, poczucie krzywdy i winy, depresja, egocentryzm, lęki, koszmary nocne, zaburzenia pamięci i koncentracji uwagi, lękliwość, brak poczucia realności, zachowanie agresywne lub autodestrukcyjne” .
Przemoc stosowana wobec dzieci ma również konsekwencje w życiu człowieka dorosłego. Dorośli, którzy doświadczyli przemocy w dzieciństwie mają często negatywne oczekiwania w stosunku do innych, są nieufni i często uciekają od przeszłości w świat alkoholizmu, narkomanii, przestępczości.
Do odległych skutków, zaś kazirodztwa badacze zaliczają: patologię więzi partnerskich, tendencje orgiastyczne, zaburzenia seksualne, zachowania destrukcyjne, nałogi.
„Najbardziej drastycznym skutkiem wszystkich wymienionych form zespołu dziecka krzywdzonego jest częste stosowanie przemocy przez osoby doświadczające jej w dzieciństwie wobec własnych dzieci lub innych” .
7. Cele i zadania pracy socjalnej
W Ustawie o pomocy społecznej z 28 listopada 1990 r. zdefiniowano pracę socjalną jako: „działalność zawodową ukierunkowaną na pomoc osobom i rodzinom we wzmocnieniu lub odzyskaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie oraz na tworzeniu warunków sprzyjających temu celowi.
Pełniejszą definicję pracy socjalnej wprowadził jednak Komitet Rady Europejskiej już w 1967 r.(…) praca socjalna jest specyficzną działalnością zawodową, mającą na celu lepszą adaptację osób, rodzin, grup i środowiska społecznego, w jakim żyją, oraz rozwijanie poczucia godności osobistej i odpowiedzialności jednostek na drodze odwoływania się do potencjalnych możliwości poszczególnych osób, do powiązań międzyprofesjonalnych, a także sił i środków społecznych” .
Można przyjąć, iż praca socjalna jest profesjonalnym działaniem społecznym realizowanym w określonym czasie i przestrzeni społecznej i ukierunkowana jest na pomoc jednostkom, grupom lub zbiorowościom. „Koncentruje się zwłaszcza na:
• wzmacnianiu w ludziach zdolności do rozwiązywania problemów, radzenia sobie w trudnych sytuacjach i rozwoju osobowego;
• doskonaleniu zdolności ludzi do prawidłowych stosunków i interakcji z innymi;
• skutecznym interweniowaniu na rzecz jednostek i grup najsłabszych, dyskryminowanych lub zmarginalizowanych z powodu niedostosowania, niepełnosprawności, choroby, ubóstwa etc.;
• sprzyjaniu efektywnemu, sprawiedliwemu i humanitarnemu działaniu służb zapewniających jednostkom, grupom lub zbiorowościom środki, świadczenia i możliwości pomocy;
• tworzeniu nowych lub ulepszaniu istniejących systemów wsparcia, zapewniających pomoc i trafniej zaspokajających oczekiwania podopiecznych i klientów” .
Ustawa o pomocy społecznej nakłada na pracowników socjalnych odpowiedzialność za realizację następujących celów pracy socjalnej:
a) ratowniczego- przez zapewnienie podstawowych warunków do życia tym, którzy są ich pozbawieni,
b) kompensacyjnego- przez zaspokojenie potrzeb indywidualnych, których jednostki nie są w stanie zaspokoić we własnym zakresie,
c) ochronnego- przez minimalizowanie negatywnego wpływu czynników, które nie mogą ulec zmianie,
d) promocyjnego- przez wspomaganie w rozwiązywaniu problemów i trudności w celu pomocy jednostkom i grupom w osiągnięciu bardziej satysfakcjonującego poziomu życia.
8. Praca socjalna z rodziną w sytuacji przemocy wobec dziecka
Rozważając problem znęcania się nad dzieckiem i ochrony dziecka w sytuacji przemocy można przyjąć, że pracownicy socjalni nie ponoszą całkowitej odpowiedzialności za ochronę dziecka. Odpowiedzialność tą dzielą z wieloma instytucjami związanymi z opieką zdrowotną i społeczną, ze sferą edukacji i z policją. Dla przykładu można wymienić szereg instytucji i placówek, udzielających informacji, porad i pomocy w sprawach związanych z przemocą wobec dziecka np.: szkoła ( pedagog szkolny, pielęgniarka szkolna, nauczyciele), Komitet Ochrony Praw Dziecka, Towarzystwo Pomocy Młodzieży, Ośrodek Interwencji Kryzysowej, komendy policji, policyjne izby dziecka, Państwowe Pogotowie Opiekuńcze, Sąd Dla Nieletnich, Oddział Leczenia Uzależnień Alkoholowych, kluby abstynenta, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, Centrum Psychologiczno-Pedagogiczne, Niebieska Linia-Ogólnopolski Telefon Dla Ofiar Przemocy w Rodzinie, itd.
„Uważa się, że pracownicy socjalni w ramach zadań z zakresu pomocy dziecku i rodzinie powinni:
• zaangażować się w pracę profilaktyczną i diagnostyczną w pełnym zakresie problemów opiekuńczo-wychowawczych w środowisku rodzinnym dziecka,
• współpracować z różnymi podmiotami realizującymi zadania opiekuńczo-wychowawcze w środowisku lokalnym (szkołami, organizacjami pozarządowymi, fundacjami itp.),
• uczestniczyć w wykonywaniu zadań realizowanych w nowej formule ośrodków adopcyjno-opiekuńczych, które prowadzą kursy i warsztaty przygotowujące do ról społecznych rodziców adopcyjnych oraz kandydatów do prowadzenia rodzin zastępczych,
• brać aktywny udział w pracach na rzecz powoływania większej niż dotychczas ilości rodzinnych domów dziecka oraz tworzenia wokół ich pracy sprzyjającego klimatu społecznego,
• uczestniczyć w tworzeniu w środowisku lokalnym nowych form opieki rodzinnej opartych o rodziny profesjonalnie zajmujące się opieką nad dzieckiem w okresie wczesnego dzieciństwa, rodziny preadopcyjne oraz rodziny kontraktowe i terapeutyczne dla dzieci ze specyficznymi potrzebami opiekuńczymi czy zaburzeniami w zachowaniu,
• podejmować działania na rzecz ograniczania ilości dzieci kierowanych do domu dziecka poprzez tworzenie i prowadzenie dziennych form opieki nad dzieckiem w różnego rodzaju ogniskach i świetlicach wychowawczych (posiadających miejsca noclegowe w razie nasilenia kryzysu w rodzinie) przygotowanych do jednoczesnego podejmowania naprawczej pracy z dzieckiem i rodziną w oparciu o zawierane kontrakty socjalne,
• uczestniczyć w opracowaniu i realizacji optymalnego programu pracy w rodzinie dysfunkcjonalnej (obejmującego pomoc pedagogiczną, socjalną, prawną, zdrowotną) zmierzającego do wyzwolenia w rodzinie niezbędnych sił do samodzielnego pokonywania trudności życiowych i uniezależnienia się od pomocy socjalnej,
• organizować wielozadaniowe formy opieki realizujące indywidualne programy opieki nad dziećmi i młodzieżą, np. w powoływanych dla usamodzielniających się podopiecznych domów dziecka tzw. grupach usamodzielnienia, czyli kameralnych formach opieki poza domami dziecka, a także czuwać nad prawidłowym ich funkcjonowaniem” .
Ochronę dziecka w kontekście pracy socjalnej z rodziną można rozpatrywać z punktu widzenia różnych teorii:
– teorie ekologiczne podnoszą znaczenie, jakie dla prawidłowego rozwoju ma wzajemne oddziaływanie między ludźmi i ich środowiskiem. Autorzy tych koncepcji zwracają uwagę, że znęcanie się nad dziećmi ma miejsce częściej w obszarach o większym natężeniu stresu społecznego ( bieda, bezrobocie) i spowodowanego jednocześnie brakiem wsparcia ze strony społeczności. W związku z tym wysuwają oni postulat, by unikać grupowania rodzin zagrożonych patologią w bezpośrednim sąsiedztwie i uzasadniają konieczność świadczenia usług i działań profilaktycznych odpowiadających potrzebom tych społeczności,
– podejście społeczno-kulturowe przyjmuje, że rozmiary przemocy wobec dziecka w rodzinie związane są z kulturowym przyzwoleniem na stosowanie kar cielesnych,
– podejście społeczno-strukturalne przyjmuje, że przyczyny przemocy tkwią w wadliwej strukturze społeczeństwa i niesprawiedliwej polityce socjalnej państwa wobec różnych grup społecznych. W celu zapobieżenia więc maltretowania dzieci niezbędne są szersze zmiany w strukturze życia społecznego (sprawiedliwy dostęp do pracy, zabezpieczeń socjalnych, usług zdrowotnych, edukacyjnych itp.).
W ostatnich latach ukształtowały się co najmniej dwie koncepcje, które mają wpływ na pracę socjalną z dzieckiem i rodziną:
– pogląd protekcjonistyczny zakładający ograniczone ingerowanie w sferę prywatnego życia rodziny ( dziecko ma prawo do ochrony tylko wtedy, gdy można dowieść w obliczu prawa, że jest realnie zagrożone lub dotknięte przemocą),
– koncepcja liberalistyczna podkreślająca, że dziecko powinno mieć te same prawa co dorosły.
Niewątpliwie w obszarze pracy socjalnej najlepsze jest stanowisko pośrednie, kiedy z jednej strony traktuje się dziecko jako podmiot praw, które mu przysługują, z drugiej strony, zaś przyjmuje się fakt, że ze względu na niepełną dojrzałość bio-psycho-społeczną oraz odmienny status prawny wymaga ono specjalnej ochrony i opieki.
Interesujące z punktu widzenia efektywności działań związanych z pomocą dziecku i rodzinie w sytuacji przemocy jest podejście psychologiczne, odwołujące się do teorii patologii jednostek i rodzin jako przyczyn sprawczych tego zjawiska oraz metod i technik psychoterapii. Liczne doświadczenia wskazują, że dzieci i rodziny objęte kuratelą sądową i poddawane terapii rodzinnej mają ogromne szanse pomyślnej resocjalizacji.
„Ochrona dziecka w kategoriach pojęciowych postrzegana jest jako prawo dziecka do opieki i pomocy w sytuacji zagrożenia najbardziej podstawowych potrzeb rozwojowych, a także w sytuacji deprawacji i dyskryminacji wszelkiego rodzaju. Poza aspektem konieczności podejmowania działań socjalnych, opiekuńczych i wychowawczych (terapeutycznych) w sytuacji, która wskazuje na dysharmonię między postulowanymi a rzeczywistymi warunkami pomyślnego rozwoju ( zabezpieczania potrzeb) dziecka, działania ochronne muszą być oparte na rozwiązaniach legislacyjnych, umożliwiających interwencję, pomoc i stosowanie określonych sankcji prawnych w stosunku do osób lub instytucji odpowiedzialnych za dziecko. Jednocześnie nowa etyka ochronna promuje działania profilaktyczno -kompensacyjne na rzecz dziecka, w tym zwłaszcza wspomaganie rodziny noszącej znamiona ryzyka zagrożenia deprawacją” .
W przypadku gdy zaistnieją jakiekolwiek podejrzenia o przemoc wobec dziecka, wskazujące na nieprawidłowości w wykonywaniu władzy rodzicielskiej może ingerować sąd rodzinny, który na podstawie zebranych dowodów bada i ocenia, czy dobro dziecka zostało naruszone lub zagrożone. Ingerencja sądu w takich wypadkach prowadzi często do ograniczenia, zawieszenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej. Do zagrożenia dobra dziecka może dojść z przyczyn zawinionych, bądź niezawinionych (choroba, niezaradność życiowa); w takich przypadkach sąd może wydać zarządzenia określające zobowiązania rodziców wobec dziecka z jednoczesnym wskazaniem kontroli wykonanych zarządzeń. Może to być: poddanie dziecka badaniom lub leczeniu, umieszczenie w odpowiedniej szkole, skierowanie na zajęcia terapeutyczne itd. Wypełnianie nałożonych zobowiązań i wykonywanie władzy sąd poddaje zwykle nadzorowi kuratora sądowego.
W niektórych przypadkach zaniedbania dziecka sąd może zarządzić umieszczenie małoletniego w instytucji sprawującej częściową opiekę, w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej.
W szczególnie drastycznych przypadkach sąd może pozbawić rodziców wykonywania władzy rodzicielskiej. Są trzy takie okoliczności:
– trwała przeszkoda uniemożliwiająca wykonywanie władzy rodzicielskiej,
– zaniedbywanie przez rodziców władzy rodzicielskiej,
– zaniedbywanie przez nich w sposób rażący obowiązków wobec dziecka.
Dobrej rodziny nie jest w stanie zastąpić dziecku żadna instytucja wychowawcza ale jeśli zostały wyczerpane wszelkie formy pomocy rodzinie i dziecku, a dziecko jest nadal krzywdzone, nie są zaspokajane jego potrzeby psychiczne, biologiczne i rozwojowe, opiekę nad nim powinna przejąć placówka opiekuńczo-wychowawcza. „Konwencja Praw Dziecka stanowi, że dziecko czasowo lub na stałe pozbawione swego środowiska rodzinnego lub ze względu na swoje dobro nie mogące pozostawać w domu rodzinnym, ma prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa” .
Sąd kierując się dobrem dziecka może również orzec zakaz osobistej styczności z dzieckiem a także ukarać rodziców lub opiekunów na podstawie rozporządzeń Kodeksu karnego lub Kodeksu wykroczeń.
Następstwa nadużyć wobec dzieci w wielu przypadkach są tak poważne, że wymagają niekiedy długotrwałej terapii, rehabilitacji i resocjalizacji; czasami bywają wręcz nieodwracalne. Praca socjalna w różnych placówkach często stawia, więc sobie za cel zmniejszanie stresu społecznego w rodzinach zagrożonych patologią, inne ośrodki zatrudniają specjalistów kładąc nacisk na działania wychowawczo-terapeutyczne. W oparciu o ustawy systemu pomocy społecznej i przepisy regulujące ochronę dziecka wiele ośrodków pomocy rodzinie i dziecku stosuje podejście strukturalne i koncentruje się na wsparciu społecznym (poprawa warunków socjalno-bytowych) rodzin dotkniętych przemocą oraz stosuje różne procedury ochrony dziecka.
„Najskuteczniejszej pomocy udzielają te ośrodki (pracownicy), którzy rozumieją, że przemoc w rodzinie ma źródło zarówno w czynnikach społeczno-kulturowych, jak i indywidualnych, ale można pomóc rodzinie w uzyskaniu wsparcia, opieki medycznej lub psychologicznej, lepszego mieszkania, a także stosując oddziaływania wychowawcze-poprawić samoocenę dziecka i rodziny, uznając ich specyficzne możliwości, potrzeby i aspiracje” .
„Mimo wielu korzystnych rozwiązań legislacyjnych oraz socjalnych na rzecz dziecka i rodziny dysfunkcjonalnej, ochrona dziecka -zwłaszcza w sytuacji przemocy- wymaga dalszych usprawnień, chociażby kwestii skrócenia czasu procedur sądowych, czy wskazania wiodącej instytucji odpowiedzialnej za pomoc i terapię. Ponadto nadal jeszcze przepływ informacji o dziecku zagrożonym lub dotkniętym deprawacją między osobami i instytucjami zaangażowanymi w pracę z dzieckiem wydaje się być dalece niezadowalający. Pracownicy socjalni powinni być dobrze przygotowani do nałożonych na nich i podejmowanych zadań” .
Bibliografia
Jarosz M., Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie, Warszawa 1987.
Kaczmarek M., Jaki model profilaktyki?,” Problemy Opiekuńczo wychowawcze”, Warszawa 1998.
Kamińska U., Zarys metodyki pracy opiekuńczo-wychowawczej w rodzinnych i instytucjonalnych formach wychowania, Katowice 2002.
Kantowicz E., Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Olsztyn 2001.
Kmiecik-Baran K., Konsekwencje przemocy doświadczanej w dzieciństwie, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, Warszawa 1998.
Kurcz A., Przygotowanie pracowników socjalnych do pomocy dziecku i rodzinie, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, Warszawa 2000, Nr. 10.
Makowska J., Przemoc w rodzinie – publiczna tajemnica czy publiczny problem, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, Warszawa 2003.
Tyszka Z., Socjologia rodziny.
Opracowała L. Kowalczyk